Τα γεγονότα που οδήγησαν στην απόσχιση του Ντονιέτσκ και του Λουγκάνσκ ξεκίνησαν από το Χάρκοβο, με το επιχειρούμενο γκρέμισμα του αγάλματος του Λένιν, όταν ναζιστικές συμμορίες εισέβαλαν σε σπίτια και εκτέλεσαν περίπου 1.000 άτομα.
Του Θέμη Τζήμα, αναδημοσίευση από το περιοδικό «ΕΠΙΚΑΙΡΑ», τεύχος 364 (23/12/2016-4/1/2017), σελ. 56-57.
Η διαμάχη στην Ανατολική Ουκρανία εξακολουθεί, όπως και οι συνέπειές της στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης Ηνωμένων Πολιτειών και Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη μια και Ρωσίας από την άλλη. Παρότι όμως πολύ μελάνι έχει χυθεί για τις άμεσες και τις έμμεσες συνέπειες της σύγκρουσης αυτής, ελάχιστη σημασία έχει δοθεί στο γεγονός ότι οι αποσχισθείσες περιοχές – Ντονιέτσκ και Λουγκάνσκ – έχουν επιλέξει τον προσδιορισμό «Λαϊκές Δημοκρατίες» και στο τι ο όρος αυτός εξηγεί αλλά και σηματοδοτεί.
Σε μια χώρα όπως η Ουκρανία, όπου τα μνημεία του σοβιετικού παρελθόντος συμπυκνώνουν συχνά την απόρριψη του μέρους αυτού της ιστορίας της περιοχής και όπου η σχέση με την ιστορία είναι περίπλοκη και «πολυταυτοτική» και άμεσα συγκρουσιακή, η επιλογή του όρου «Λαϊκές Δημοκρατίες», αντί του πιο «ορθόδοξου» όρου «Δημοκρατίες» (Republics), αν και σε πρώτη φάση μπορεί να προκαλεί εντύπωση στον εξωτερικό παρατηρητή, δείχνει, ωστόσο, πολλά για το παρόν και το μέλλον.
Η πρώτη ερμηνεία έχει να κάνει με τη σχέση ιστορικής εξέλιξης και παρούσας ηγεμονικής ταυτότητας στους πολίτες των δύο περιοχών. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ουκρανία, εκεί η σοβιετική ταυτότητα δεν αποκηρύχτηκε ποτέ. Η σοβιετική παράδοση είναι έντονη, όπως η πόλη Σταχάνοφχα, προς τιμήν του ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης Σταχάνοφ, έξω από το Λουγκάνσκ, μαρτυρεί. Στους δρόμους τα σοβιετικά σύμβολα δεσπόζουν, ενώ τα αγάλματα του Λένιν αποτέλεσαν βασικά σημεία αντίστασης στις επιθέσεις από φασιστικές ομάδες προερχόμενες από το Κίεβο μετά τα γεγονότα της πλατείας Μαϊντάν. Η ισχύς του σοβιετικού παρελθόντος στο συλλογικό φαντασιακό δένει υβριδικά με την επιλογή και κυριαρχία της ρωσικής ταυτότητας, ενίοτε με τρόπο που θα έκανε τους γεννήτορες της ΕΣΣΔ να ξαφνιάζονται – και μάλλον όχι ευχάριστα –, δεδομένου του ρόλου της Ορθοδοξίας και της ρωσικής εθνικής συνείδησης, ακόμα και από ανθρώπους χωρίς άμεση ρωσική καταγωγή.
Οι σοβούσες εντάσεις μέσα στην Ουκρανία μετά την ανεξαρτησία της βάθυναν ακόμα περισσότερο τις διαχωριστικές γραμμές και επιπλέον ώθησαν ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού να συσπειρωθούν γύρω από τις ταυτότητες που τους παρείχαν τη μεγαλύτερη δυνατή συνοχή, προσανατολισμό και προστασία. Η Ανατολική Ουκρανία, άλλωστε, αισθανόταν πάντοτε μακριά από το Κίεβο και πιο κοντά στη Ρωσία. Υπήρχε ένα άτυπο καθεστώς διαφορετικότητας, το οποίο οι πολίτες αισθάνθηκαν ότι απειλούνταν από το νέο καθεστώς μετά το Μαϊντάν.
Καταλυτικό το σοκ
Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με τις δομές που η ίδια η σύγκρουση διαμόρφωσε. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην αφήγηση από πλευράς των πολιτών των Λαϊκών Δημοκρατιών, η οποία διαφοροποιείται ιδιαιτέρως από εκείνες των κυρίαρχων δυτικών ΜΜΕ, οι εξεγέρσεις στο Ντονιέτσκ ξεκίνησαν όταν το νέο καθεστώς της Ουκρανίας, μετά το Μαϊντάν, αποφάσισε την απαγόρευση της ρωσικής γλώσσας και το ξήλωμα των αγαλμάτων του Λένιν. Τα γεγονότα που οδήγησαν στην απόσχιση και ανακήρυξη των δύο Λαϊκών Δημοκρατιών ξεκίνησαν από το Χάρκοβο με το επιχειρούμενο γκρέμισμα του αγάλματος του Λένιν, οπότε και ναζιστικές συμμορίες εισέβαλαν σε σπίτια και εκτέλεσαν περίπου χίλια άτομα, τον Μάρτιο του 2014.
Τα γεγονότα προκάλεσαν προσφυγικό ρεύμα από το Χάρκοβο προς το Ντονιέτσκ και το Λουγκάνσκ. Το σοκ των γεγονότων ήταν καταλυτικό, όπως και ο φόβος από την επέλαση των ομάδων του Κιέβου στις ανατολικές περιοχές. Σε αυτή τη συγκυρία, τα αγάλματα του Λένιν κατέστησαν τα σημεία αναφοράς της ηγεμονικής στα ανατολικά ταυτότητας, με αποτέλεσμα γύρα από αυτά να ξεκινήσει αρχικά ειρηνική και κατόπιν ένοπλη περιφρούρηση. Οι πολιτοφυλακές της ένοπλης περιφρούρησης αποτελούνταν κυρίως από βιομηχανικούς εργάτες, προοδευτικούς πολίτες και εν μέρει κομμουνιστές. Στο ίδιο πλαίσιο αναδεικνύεται το ταυτοτικό στοιχείο ως συνεκτικό όχι μόνο των Ρώσων της περιοχής, αλλά και δεκάδων εθνοτήτων, δεδομένου ότι ως βιομηχανικές περιοχές συγκέντρωσαν εργάτες απ’ όλη την ΕΣΣΔ. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, πρόκειται για περίπου ενενήντα εθνότητες.
Η βάση των εξελίξεων που ακολούθησαν είναι η συνείδηση μιας κοινής και απειλούμενης ταυτότητας και ο αυθορμητισμός, η οργάνωση των δυνάμεων «από τα κάτω». Αυτή η τάση, από τα κάτω προς τα πάνω, συνέπεσε με την προϋπάρχουσα απαξίωση των κομμάτων που δραστηριοποιούνταν στις εν λόγω περιοχές.
Νέες όψεις της κυριαρχίας
Τα στελέχη που επάνδρωσαν τις κυβερνήσεις των Λαϊκών Δημοκρατιών δεν προέρχονται από τους παραδοσιακούς κομματικούς μηχανισμούς. Οι Λαϊκές Δημοκρατίες αποπειρώνται έτσι να εκφράσουν μια κινηματική βάση και έναν ορισμένο βαθμό αυτοοργάνωσης. Πρόκειται για κράματα με αναφορές στο σοβιετικό παρελθόν αλλά με συνύπαρξη ιδιωτικού και πολύ ισχυρού κρατικού τομέα, με μία κρατική τράπεζα, χωρίς ιδιωτικές. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για έναν ισχυρό αριστερό κεϋνσιανισμό και για έναν δημόσιο λόγο με έντονες σοβιετικές αναφορές.
Τα κοινοβούλια αποφάσισαν ότι δεν θα υπάρχουν πολιτικά κόμματα λόγω του πολέμου, αλλά πολιτικά κινήματα με κοινωνικό και εργατικό χαρακτήρα. Η βιομηχανία που αποτελεί και τον βασικό τομέα της οικονομικής δραστηριότητας, περνά δύσκολες ώρες διότι βρίσκεται υπό τον ουκρανικό νόμο και ως εκ τούτου η Ρωσία της έχει επιβάλλει κυρώσεις.
Η ανακήρυξη των δύο Λαϊκών Δημοκρατιών, πέρα από τις προφανείς – διεθνοπολιτικές και διεθνοδικαιικές – συνέπειες, διαθέτει κάποιες κρίσιμες πτυχές που διαφεύγουν. Πρώτον, αναδεικνύουν τον ρόλο των ταυτοτήτων και τη συγκρότησή τους σε πολυπαραγοντική βάση. Οι εύκολες εξηγήσεις, που συνήθως επιμένουν σε μονοδιάστατες αναγνώσεις – εθνικές, θρησκευτικές, κλπ –, αποτυγχάνουν όχι μόνο σε αυτή, να συλλάβουν το εύρος των πολιτικών, πνευματικών, κοινωνικών-ταξικών, οικονομικών και ψυχολογικών επιδράσεων.
Δεύτερον, καταδεικνύουν τον ρόλο της οργάνωσης στη βάση, του αυθόρμητου στοιχείου ως αντισυστημικών κινήτρων δράσης, που ορίζουν τομές με το παρελθόν. Υπ’ αυτή την έννοια, οι δύο Λαϊκές Δημοκρατίες είναι με τις δικές τους ιδιαιτερότητες, τμήματα ενός ευρύτερου διεθνώς ρεύματος, που αποπειράται να εντοπίσει νέες όψεις της κυριαρχίας, της δημοκρατίας και αυτοπροσδιορισμού, μέσα από δύσκολες και συχνά αντιφατικές επιλογές.
COMMENTS