Το παράδειγμα της Amazon*

Ασφαλώς όλοι μας θα ακούσαμε στα δελτία των ειδήσεων ή θα διαβάσαμε στον ημερήσιο Τύπο τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις που υιοθέτησε, σε δοκιμαστικό επίπεδο, η μεγάλη αλυσίδα καταστημάτων Amazon. Η εν λόγω εταιρεία προχωράει – στο ηλεκτρονικό εμπόριο (που προς το παρόν περιορίζεται στις ηλεκτρονικές συσκευές, αλλά αργότερα θα επεκταθεί και στις άλλες δραστηριότητες της εταιρείας), στην πλήρη αυτοεξυπηρέτηση των πελατών της στα καταστήματά της, χωρίς την παρουσία εργαζομένων, είτε πωλητών είτε ταμειακών υπαλλήλων.

Με τη χρήση του κινητού τηλεφώνου και τη βοήθεια ενός προγράμματος, που θα υπάρχει στο κινητό τηλέφωνο, όλες οι συναλλαγές θα γίνονται ηλεκτρονικά, κάθε προϊόν θα καταχωρείται ηλεκτρονικά με το που θα αποσύρεται από το χώρο της έκθεσής του και στη συνέχεια θα πληρώνονται επίσης ηλεκτρονικά μέσα από τους τραπεζικούς λογαριασμούς χωρίς σ’ αυτήν τη διαδικασία να παρεμβαίνει ανθρώπινο χέρι.

Αντιλαμβανόμαστε ότι έχει έρθει η εποχή που η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η εφαρμογή τους θέτει εμφαντικά νέους όρους στην εργασία και τις εργασιακές σχέσεις στον καπιταλισμό.

Είχαμε ασχοληθεί με ανάλογα ζητήματα στο άρθρο μας για «την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση», που αναρτήθηκε στις 22/01/2016, με την ευκαιρία μιας συνάντησης στο Νταβός της Ελβετίας που είχε ως επίκεντρο της συζήτησης αυτό ακριβώς το θέμα.

Σ’ εκείνο το άρθρο προσπαθήσαμε να αποδώσουμε το περιεχόμενο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, κατά την αστική αντίληψη, ως ζήτημα με παγκόσμιες διαστάσεις, γι’ αυτό άλλωστε και απασχόλησε την τελευταία παγκόσμια συνάντηση στο Νταβός. Μια αστική άποψη, μονοπωλιακή – ιμπεριαλιστική, γι’ αυτό είναι και αντικείμενο του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού, η οποία, όμως, καταγράφει πραγματικά και αντικειμενικά στοιχεία της. Το παράδειγμα της Amazon είναι αρκετό για να μας πείσει, εάν μάλιστα προχωρήσουμε και σε μια αφαίρεση και σε μια γενίκευση και συμπεριλάβουμε όλα τα στοιχεία της λεγόμενης τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Να σκεφτούμε δηλαδή το πως θα λειτουργούν τα εργοστάσια, το τι μορφή θα πάρει η παραγωγική διαδικασία, το πως θα φθάνουν τα εμπορεύματα στην κατανάλωση και τελικά το πως θα γίνεται η ανταλλαγή.

Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι δε σταθήκαμε τόσο στην ακρίβεια του όρου, υποστηρίζοντας τη βασική θέση ότι πρόκειται για ένα άλμα μέσα στη συνέχεια της Επιστημονικοτεχνικής Επανάστασης (ΕΤΕ). Μπορούμε να πούμε ένα επαναστατικό άλμα – και συμπληρώνουμε τώρα, ότι πρόκειται για ένα επαναστατικό άλμα, στο πλαίσιο της ΕΤΕ, μέσα στη συνεχή διαδικασία επαναστατικοποίησης των μέσων παραγωγής του καπιταλισμού, που αναφέρονται οι Κλασσικοί μας στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και που χωρίς αυτήν (την επαναστατικοποίηση των μέσων παραγωγής) είναι αδύνατη η περαιτέρω ανάπτυξη του καπιταλισμού.

Παραπέρα, ίσως, χρειάζεται να διευκρινίσουμε, σε σχέση και με το χαρακτήρα της ιστορικής εποχής, δηλαδή, της εποχής που έχει ανοίξει οριστικά η επαναστατική διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό, ότι ο Β. Ι. Λένιν μας τονίζει στο μεγαλειώδες έργο του: «Ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», πως ο καπιταλισμός παρά τις κρίσεις του, παρά το γεγονός ότι έχει εισέλθει στην ιστορική περίοδο του σαπίσματος και η ιστορική του θέση είναι καθορισμένη, παρά το γεγονός ότι είναι ένας καπιταλισμός «που πεθαίνει αλλά δεν πέθανε ακόμα», δε σταματάει και να αναπτύσσεται. Και μια απόδειξη γι’ αυτό το γεγονός είναι η σταθερή και συνεχής επαναστατικοποίηση των μέσων παραγωγής που έχει σημειωθεί. Μέσα παραγωγής που χρησιμοποιεί ο καπιταλισμός και που στην ανάπτυξή του έχουν πολλαπλή επίδραση τόσο στον ίδιο αλλά, και κυρίως, πάνω στις ανθρώπινες παραγωγικές δυνάμεις.

Θέλουμε να σταθούμε σ’ ένα κινητήριο και θεμελιώδες στοιχείο της ΕΤΕ, να το υπενθυμίσουμε, που αφορά κάθε σκέψη για την περαιτέρω πορεία της ΕΤΕ και αποτελεί αφετηρία για τον επαναστατικό της χαρακτήρα. Αυτό το στοιχείο είναι η δυνατότητα της ενσωμάτωσης της διανοητικής εργασίας στα σύγχρονα μέσα παραγωγής. Στοιχείο το οποίο απαλλάσσει την ανθρώπινη δραστηριότητα από εργασίες χειρωνακτικής μορφής.

Βέβαια αυτή η δυνατότητα ενσωμάτωσης διανοητικής εργασίας υπάρχει από τα πρώτα εργαλεία – κοκάλινα, λίθινα και στη συνέχεια μεταλλικά, που κατασκεύασε ο άνθρωπος. Αποτυπώνεται στο σχήμα και στη χρησιμότητα των εργαλείων, που κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται για να διευκολύνουν την ανθρώπινη εργασία. Εδώ βρισκόμαστε ακόμα στην πρωτόλεια και γενική μορφή της εργασίας, ως άμεσης ανταλλαγής ύλης ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση (που εξακολουθεί να υφίσταται και σήμερα με διαφορετικό τρόπο). Στη συνέχεια ακολουθεί η μορφή της εργασίας ως σκόπιμης δραστηριότητας, που η σκοπιμότητά της επικεντρώνεται στην αναπαραγωγή των μέσων επιβίωσης του ανθρώπου αλλά και των μέσων παραγωγής.

Εδώ ο καπιταλισμός, και σε σχετικά σύντομο ιστορικό χρόνο, απογειώνει τη σκόπιμη εργασιακή δραστηριότητα του ανθρώπου, εντάσσοντας γιγάντιες ανθρώπινες μάζες στην παραγωγική δραστηριότητα, δίνοντας τεράστια ώθηση στην κοινωνικοποίηση της εργασίας και της παραγωγής, γεγονός που οφείλεται και στην ανάπτυξη της Επιστήμης, ως αυτόνομης παραγωγικής δύναμης.

Η εμφάνιση του σοσιαλισμού όχι απλώς δίνει νέα ώθηση στο σκόπιμο χαρακτήρα της εργασιακής δραστηριότητας, μέσω του κεντρικού προγραμματισμού και του κεντρικού σχεδιασμού της παραγωγικής διαδικασίας, για την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών, αλλά συντελεί αποφασιστικά στην παραπέρα προώθηση των παραγωγικών δυνάμεων, στην Επιστημονικοτεχνική Επανάσταση, στην παραπέρα προώθηση της κοινωνικοποίησης της εργασίας και της παραγωγής, στην απελευθέρωση της εργασίας από τον καταναγκαστικό της χαρακτήρα.

Στην πρώτη βιομηχανική επανάσταση η κατασκευή των πρώτων μηχανών αποτελεί την προέκταση των μηχανικών κινήσεων του ανθρώπου και των εργαλείων, που έχει κατασκευάσει και χρησιμοποιεί, που αποτυπώνονται και ενσωματώνονται ως σύνολο στις πρώτες μηχανές. Σ’ αυτήν την περίπτωση έχουμε και μεγαλύτερη ενσωμάτωση της διανοητικής εργασίας μέσα στις μηχανές με τη βοήθεια και της ενέργειας. Και αυτή η διαδικασία της ενσωμάτωσης μηχανικών κινήσεων και διανοητικής εργασίας στα μέσα παραγωγής είναι ένα συνεχές και αδιάπτωτο προτσές μέχρι σήμερα. Χαρακτηρίζει, πολύ περισσότερο, τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση. Η τάση, βέβαια, είναι να αυξάνει περισσότερο η ενσωμάτωση της διανοητικής εργασίας, που ταυτόχρονα απαλλάσσει τον άνθρωπο από εργασιακές δραστηριότητες, που για λογαριασμό του τις αναλαμβάνουν οι μηχανές.

Στην ΕΤΕ, αυτή θεωρείται η τρίτη βιομηχανική επανάσταση, έχουμε περάσει σε άλλες παραγωγικές και ερευνητικές κλίμακες τόσο ως προς την οργάνωση της παραγωγής όσο και ως προς τον εντοπισμό και καθορισμό των ιδιοτήτων της ύλης γενικότερα, των υλικών ειδικότερα, στην αντιμετώπιση των φυσικών φαινομένων, των επιστημονικών ερμηνειών αυτών των φαινομένων, του πειραματισμού, της βαθύτερης και πιο ουσιαστικής υπαγωγής της επιστήμης στην παραγωγή, γεγονός που αποτελεί ένα νέο ποιοτικό άλμα. Δημιουργούνται νέα πεδία έρευνας και νέοι επιστημονικοί κλάδοι, που καταλήγουν στην πρόσθεση νέων επαγγελμάτων.

Με την κατασκευή των νέων μηχανών (π.χ. υπολογιστών) έχουμε ένα τεράστιο άλμα στην ενσωμάτωση της διανοητικής εργασίας, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα να περάσει η παραγωγική διαδικασία σε νέα ποιοτικά επίπεδα ως προς την παραγωγικότητα, την αυτοματοποίηση και τη χρησιμοποίηση της ρομποτικής. Η νέα οργάνωση της παραγωγής επηρεάζει και τις σχέσεις παραγωγής και σαφώς και τις σχέσεις εργασίας, εμφανίζει τις μεγάλες δυνατότητες για την αύξηση του ελεύθερου χρόνου του ανθρώπου, που με ολοκληρωμένο τρόπο μπορεί να βρει την πιο αποτελεσματική μορφή της με το πέρασμα στο νέο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, το σοσιαλισμό.

Τα πρόσθετα σύγχρονα στοιχεία στην εξέλιξη της διαδικασίας της ενσωμάτωσης της διανοητικής εργασίας, περνάμε τώρα στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, είναι η διαδικτύωση, η δυνατότητα επεξεργασίας τεράστιων, γιγάντιων ποσοτήτων δεδομένων, των λεγόμενων Big Data, η τρισδιάστατη εκτύπωση κ.α., που είναι σε θέση να επιφέρουν παραπέρα τεράστιες αλλαγές στην οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας, «καταργώντας» τις αποστάσεις, αλλάζοντας τις κλίμακες της παραγωγικής δραστηριότητας, ενοποιώντας χώρους παραγωγικής δραστηριότητας παρά την ύπαρξη μεγάλων αποστάσεων, δημιουργώντας νέους καταμερισμούς εργασίας, συντελώντας στην ενοποίηση διαφορετικών παραγωγικών και επιστημονικών αντικειμένων, δημιουργώντας νέους επιστημονικούς κλάδους από τη σύμφυση προηγούμενων, βάζοντας τα θεμέλια για την κατάργηση αντιθέσεων, όπως είναι η αντίθεση ανάμεσα στη διανοητική και χειρωνακτική εργασία και η αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Ο αυτοματισμός και η ρομποτική περνάνε σε νέα πιο υψηλά επίπεδα, ενώ παράλληλα αλματώδη ανάπτυξη παρατηρείται στη βιοτεχνολογία και τη νανοτεχνολογία.

Ταυτόχρονα, στο επίπεδο του καπιταλισμού, οξύνονται οι υπάρχουσες αντιθέσεις του, όπως είναι η αντίθεση μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου, ο διεθνής ανταγωνισμός ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Αυτός ο τελευταίος ήταν το αντικείμενο της συζήτησης, κατά βάση, στο συγκεκριμένο φόρουμ στο Νταβός, που συγκαλύφθηκε κάτω από τον ευήκοο όρο του «συντονισμού».

Μόνο που αυτός ο «συντονισμός» δεν έχει αποκλειστικά μια αντικειμενική διάσταση, που απορρέει αποκλειστικά από το διεθνή ανταγωνισμό, δηλαδή την αξιοποίηση και την εξασφάλιση των αγορών μεταξύ των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων με βάση τη δύναμη της κάθε ιμπεριαλιστικής δύναμης. Ο διεθνής ανταγωνισμός αναπτύσσεται αντιφατικά. Εξαρτάται και αποκαλύπτει, ταυτόχρονα, ότι αυτός ο διεθνής ανταγωνισμός είναι δέσμιος (καλύτερα, ήδη έχει αρχίσει να εξαρτάται και με την έννοια αυτή να δεσμεύεται) από την τάση ενιαιοποίησης των τεχνολογικών επιπέδων, ως τεχνολογικών «πατωμάτων», που επιβάλλονται από την ίδια την εξέλιξη των τεχνολογικών επιτευγμάτων και τη λειτουργία τους στις σύγχρονες κλίμακες και που, με άλλα λόγια, αφορούν και στην ανάπτυξη σε διεθνές επίπεδο.

Με δυο λόγια τα μονοπώλια προκειμένου να αξιοποιήσουν τα επιστημονικοτεχνικά επιτεύγματα πρέπει να εξασφαλίζουν και μια ενιαία βάση, που είναι η ίδια για όλα τα μονοπώλια, που χρησιμεύει ως «πάτωμα», για να δανειστούμε έναν όρο από την αυτοκινητοβιομηχανία. Εξ ου και ο συντονισμός. Συντονισμός, λοιπόν, δε σημαίνει μόνο συζήτηση για το μοίρασμα των αγορών, σημαίνει και συνεννόηση πάνω στις τεχνολογικές εξελίξεις. Θα θυμόμαστε βέβαια ότι η συνεννόηση είναι βασική παράμετρος μεταξύ των μονοπωλίων και των μονοπωλιακών ενώσεων παλαιόθεν, παρά την ύπαρξη του ανταγωνισμού μεταξύ τους.

Το γεγονός αυτό ωθεί στη μεγαλύτερη συγκέντρωση της παραγωγής και της επιστημονικής έρευνας αλλά, παράλληλα, και της παραγωγικής και επιστημονικής συνεργασίας. Έχει, όμως, και ένα πολύ απτό αποτέλεσμα. Συντελεί στη μεγαλύτερη και πλατύτερη διάχυση των επιστημονικοτεχνικών επιτευγμάτων μέσα στην κοινωνία. Σε συνάρτηση με το προηγούμενο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα μονοπώλια κρατούν πάντα για τον εαυτό τους το προνόμιο ποια επιστημονικοτεχνικά επιτεύγματα θα κρύψουν στα συρτάρια τους και ποια θα διοχετεύσουν στην αγορά και πότε.

Όλα τα παραπάνω μας φέρνουν τελικά την κοινωνία μπροστά σ’ ένα νέο πολύ υψηλότερο αναπτυξιακό επίπεδο, που επιδρά άμεσα όχι μόνο στην οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας αλλά και στη σχέση του ανθρώπου με την ίδια την παραγωγική διαδικασία. Επιδρά στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης, στο μορφωτικό τους επίπεδο, παίρνοντας υπόψη ότι τα επιστημονικοτεχνικά επιτεύγματα κατασταλάζουν τελικά ως κοινωνική συνείδηση. Και αυτό το καταστάλαγμα είναι εξ αντικειμένου μια προοδευτική κίνηση, που έρχεται σε αντίθεση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, αλλά και κάτι περισσότερο, αμφισβητεί θεμελιώδεις έννοιες της αστικής δημοκρατίας, όπως είναι η έννοια του κοινωνικού δικαιώματος, της ελευθερίας, της ουσίας της κοινωνικής ανάγκης, της κάλυψης και ικανοποίησης της κοινωνικής ανάγκης, του δημοκρατικού δικαιώματος, του ελεύθερου χρόνου, της εκμετάλλευσης, της ουσίας του δημοκρατισμού της πολιτικής εξουσίας κ.α.

Ως συμπέρασμα μπορούμε να πούμε ότι η διαδικασία ενσωμάτωσης της διανοητικής εργασίας στα μέσα παραγωγής αναδεικνύει το βαθμό ανάπτυξης των ίδιων των παραγωγικών δυνάμεων και την υστέρηση – αναντιστοιχία των σχέσεων παραγωγής σε σχέση με τις δυνάμεις παραγωγής. Αναδεικνύει, σε τελική ανάλυση, την αναγκαιότητα της αλλαγής των σχέσεων παραγωγής. Και αυτή είναι μια επαναστατική διαδικασία που απορρέει από την ίδια τη φύση της εξέλιξης της Επιστήμης και της καθιέρωσής της ως παραγωγικής δύναμης.

Η εξέλιξη αυτή, όμως, που περιγράψαμε παραπάνω στον καπιταλισμό έχει μια ιδιαιτέρως σοβαρή επίδραση στη σύνθεση του κεφαλαίου. Αλλάζει δυναμικά πλέον τη σχέση μεταξύ του σταθερού και του μεταβλητού κεφαλαίου, δηλαδή τη σχέση των εργαζομένων με τα μέσα παραγωγής. Τα σύγχρονα μέσα παραγωγής, με την ενσωμάτωση της διανοητικής εργασίας, «απαλλάσσονται» από την παρουσία του ανθρώπου. Η λειτουργία τους απαιτεί λιγότερους εργαζόμενους.

Όσο και εάν αυτό το φαινόμενο δημιουργεί νέες στρατιές ανέργων, αντικειμενικά, αποτελεί προοδευτικό φαινόμενο και συντείνει στην ελάττωση του εργασιακού χρόνου, στην αύξηση του ελεύθερου χρόνου. Φυσικά ένα τέτοιο φαινόμενο είναι αδύνατο να το αντιμετωπίσει ο καπιταλισμός και γι’ αυτόν το λόγο καταφεύγει στο μοίρασμα της ανεργίας μέσω της γενίκευσης της μερικής απασχόλησης. Το βέβαιο πάντως είναι ότι ο καπιταλισμός ποτέ δεν πρόκειται να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της ανεργίας, παρά το γεγονός ότι η επιστημονικοτεχνική πρόοδος ανοίγει νέα πεδία στην παραγωγική διαδικασία. Σήμερα με το υπάρχον επίπεδο ανάπτυξης και της παραγωγικότητας είναι δυνατό να καλυφθούν σε παγκόσμια κλίμακα όλες οι ουσιαστικές ανθρώπινες ανάγκες και μάλιστα για πολύ μεγαλύτερο ανθρώπινο πληθυσμό. Υπολογίζεται για τριπλάσιο. Το εμπόδιο για την κάλυψη των ανθρώπινων αναγκών είναι, όπως γίνεται φανερό, το κέρδος. Απ’ αυτό το γεγονός και μόνο αναδεικνύεται όχι μόνο η δυνατότητα της μείωσης του εργάσιμου χρόνου αλλά και η αναγκαιότητα της αλλαγής των σχέσεων παραγωγής, η αναγκαιότητα και η επικαιρότητα του σοσιαλισμού.

Την ίδια στιγμή η αλλαγή της σχέσης του σταθερού κεφαλαίου με το μεταβλητό κεφάλαιο οδηγεί, και αυτή είναι μια μεγάλη προσφορά του Καρλ Μαρξ, στην ένταση της τάσης της πτώσης του μέσου ποσοστού κέρδους. Για να αντισταθμίσουν και να αντιστρέψουν αυτήν ακριβώς την τάση της πτώσης του μέσου ποσοστού κέρδους τα μονοπώλια καταφεύγουν στη μείωση των μισθών, στην απαίτηση για πολύ χαμηλούς φορολογικούς συντελεστές, στη μη απόδοση τμήματος της αύξησης της παραγωγικότητας προς τους εργαζόμενους, στην απαλλαγή τους από τις εισφορές για την κοινωνική ασφάλιση, κ.α., με μοναδικό σκοπό την αύξηση της μάζας των κερδών τους.

Παράλληλα τα μονοπώλια μεταναστεύουν σε χώρες που η εργατική δύναμη είναι ακόμη πολύ φθηνή σε κόστος. Αυτή η μετανάστευση τους δίνει το περιθώριο για ακόμη μεγαλύτερα κέρδη. Με την έννοια αυτή εντείνεται η τάση διεθνοποίησης του κεφαλαίου και της παραγωγής και προκύπτει η περαιτέρω όξυνση των αντιθέσεων μεταξύ των μονοπωλιακών ενώσεων και των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.

Αυτή η τάση διεθνοποίησης της παραγωγής και του κεφαλαίου δίνει νέα ώθηση και στις ταξικές αντιθέσεις. Διεθνοποιεί ακόμη περισσότερο την ταξική πάλη, δυναμώνει την ανάγκη για ενότητα και ενιαία δράση του Διεθνούς Εργατικού και Κομμουνιστικού Κινήματος. Σε τελική ανάλυση η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η διεθνοποίησή τους διεθνοποιεί και την υπόθεση του σοσιαλισμού.

Το ερώτημα που προβάλλει τώρα είναι το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουν γενικά τόσο η κοινωνία αλλά και ιδιαίτερα το Κομμουνιστικό Κίνημα αυτές τις εξελίξεις και ιδιαίτερα μέσα από την αντιφατικότητα που παρουσιάζουν. Θα πρέπει να θυμίσουμε ότι στον τρόπο παραγωγής κάθε κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού το επαναστατικό στοιχείο είναι οι παραγωγικές δυνάμεις. Είναι οι παραγωγικές δυνάμεις, που επιδρούν πάνω στις σχέσεις παραγωγής, που τις σπάνε και ωθούν στην αντικατάσταση και διαδοχή των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, στην αλλαγή των αρχουσών τάξεων στην εξουσία.

Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων δημιουργεί τις συνθήκες για την αντικατάσταση των κυρίαρχων σχέσεων παραγωγής με άλλες, που εγκαινιάζουν ένα νέο τρόπο παραγωγής και σφραγίζουν και το χαρακτήρα του νέου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού που προκύπτει.

Από αυτήν την άποψη το σύγχρονο στάδιο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων με τα σύγχρονα χαρακτηριστικά τους, χωρίς να αλλάζει την κυριαρχία των ανθρώπινων παραγωγικών δυνάμεων πάνω στις υπόλοιπες παραγωγικές δυνάμεις, με πρώτη την Επιστήμη, χωρίς η μηχανή να μπορεί να κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο, αποτελεί αντικειμενικά ένα προοδευτικό φαινόμενο, γιατί ωθεί στην ωρίμανση των υλικών προϋποθέσεων αντικατάστασης του υπάρχοντος κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, του καπιταλισμού, από έναν παραγωγικά ανώτερο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, το σοσιαλισμό.

Με την έννοια αυτή είναι σοβαρό λάθος, σε ορισμένες αναλύσεις γύρω από το θέμα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στον καπιταλισμό, και λόγω της οικονομικής κρίσης που πέρασε και των χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης που παρουσιάζει, να εμφανίζονται απόψεις περί «ορίων» στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Το συγκεκριμένο παράδειγμα της Amazon, που αποτέλεσε την αφορμή για να ξετυλίξουμε τις παραπάνω σκέψεις μας, είναι ανάπτυξη για τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός μπορεί να συναντάει σοβαρά εμπόδια στην αναπαραγωγή του, και λόγω της ανάπτυξης των παραγωγικών του δυνάμεων, μπορεί να περνάει όλο και πιο συχνές και έντονες οικονομικές κρίσεις, μπορεί να μη μπορεί να ξεφύγει από τη γενική του κρίση, που παρουσιάζει σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, δε σταματάει, όμως, να αναπτύσσεται.

Ό,τι καταθέσαμε μέχρι τώρα, όμως, αφορά στη γενική θεώρηση του φαινομένου, που καθιερώθηκε να λέγεται τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, και που για μας δεν αποτελεί παρά μια νέα ώθηση στην Επιστημονικοτεχνική Επανάσταση, που είναι αυτή που διαφοροποίησε τους όρους ενσωμάτωσης της διανοητικής εργασίας μέσα στα μέσα παραγωγής.

Το συγκεκριμένο παράδειγμα της Amazon μας δίνει τη δυνατότητα να μιλήσουμε, με πρώτη ευκαιρία, και για άλλες πλευρές αυτού του ζητήματος, όπως είναι οι συνθήκες εργασίας των εργαζομένων – στη Βρετανία για να μη χάσουν οι εργαζόμενοι τη δουλειά τους από τη συγκεκριμένη εταιρεία αναγκάζονται να κοιμούνται σε αντίσκηνα στον προαύλιο χώρο της εταιρείας, αναγκάζονται να περπατάνε παραπάνω από 10 μίλια την ημέρα μέσα στο χώρο εργασίας τους από την εντατικοποίηση της εργασίας – πρέπει, επίσης, να μιλήσουμε πιο συγκεκριμένα για τις νέες μορφές εκμετάλλευσης, την επίδραση που ασκείται πάνω στην οργάνωση του Εργατικού Κινήματος, τέλος, εάν η Επιστημονικοτεχνική Επανάσταση εξαφανίζει σταδιακά την εργατική τάξη ή την μεγαλώνει και κοινωνικά της ενισχύει τον επαναστατικό της ρόλο. Αλλά όλα αυτά σε κάποιο άλλο άρθρο μας.

*Οι αναγνώστες μας ας θεωρήσουν το σημερινό μας άρθρο, έστω και καθυστερημένα από την πλευρά μας, ως το δεύτερο μέρος του άρθρου που είχαμε αναρτήσει για την «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση».